Өткөн жылы достук кызматташтык мамилеси динамикалуу өнүгүп келе жаткан казак-кытай дипломатиясына 30 жыл толду. Бул убакыттын ичинде өлкөлөр жакшы коңшулуктан ар тараптуу стратегиялык өнөктөштүккө тарыхый секирик жасап, саясий, соода-экономикалык, гуманитардык жана башка тармактарда жемиштүү натыйжаларга жетишти. Кытай менен Казакстан чыны менен жакшы кошуна, жакшы дос, ишенимдүү өнөктөш болуп, мамлекеттер аралык мамилелердин, эки тараптуу пайдалуу кызматташуунун жаңы үлгүсү болуп саналат.
Казакстандын президенти Касым-Жомарт Токаев быйыл май айында Кытайга мамлекеттик сапар менен барат. Бул албетте эки өлкөнүн ортосундагы жемиштүү мамилелерге дагы бир секирик болоору анык.
Эске салсак, өткөн жылдын сентябрь айында Си Цзиньпин Казакстанга мамлекеттик сапар менен келген. Серепчилер белгилегендей, Кытайдын башчысы пандемиядан кийинки чет элдик сапар үчүн Казакстанды жөнү жок тандап алган жок. Бул эки өлкөнүн ортосундагы ар тараптуу стратегиялык өнөктөштүктүн жогорку деңгээлине жеткендигинен кабар берет. Анын үстүнө Си Цзиньпин үчүн Казакстан өзгөчө мааниге ээ – дал ушул өлкөдө 2013-жылы Кытайдын башчысы “Жибек жолунун экономикалык алкагы” демилгесин жарыялаган. Бул долбоор “трансевразиялык экономикалык коридорлорду” түзүү боюнча КЭР менен анын коңшуларынын тыгыз кызматташуусун камтыйт.
2022-жылдагы сүйлөшүүлөрдүн жыйынтыгында мамлекет башчылары КЭР менен Казакстан ортосунда дипломатиялык мамилелердин түзүлгөндүгүнүн 30 жылдыгына карата Биргелешкен билдирүүгө кол коюшуп, анда алардын жалпы келечекке болгон умтулууларын ишке ашыруу үчүн күч-аракет жумшоого даяр экендиктери ырасталды.
Эки өлкөнүн тиешелүү министрликтери менен ведомстволору соода-экономика, өз ара байланыш, каржы, суу пайдалануу жана массалык маалымат каражаттары жаатында кызматташуу боюнча документтерге кол коюшту. Ошондой эле эки тарап Сиань жана Актөбө шаарларында башкы консулдуктарды ачууну макулдашкан.
Белгилей кетсек, 2022-жылы Казакстан менен Кытайдын ортосундагы товар жүгүртүү 24,1 миллиард долларды түзүп, өткөн жылга салыштырмалуу 34,1%га көбөйгөн. Казакстандан экспорт жыл ичинде 34,7%га өсүп, 13,2 млрд долларга жеткен. Казакстандын Асман Империясына экспортунун үлүшү өлкөнүн жалпы соода жүгүртүүсүндө олуттуу 15,6%ды ээлейт. Кытайдан Казакстанга импорт былтыркыга салыштырмалуу 33,5%га өсүп, 11 миллиард долларды түздү. Казакстан Республикасынын импортунун структурасында Кытайдын үлүшү 21,9%ды түздү. 2022-жылы Казакстанга түз чет элдик инвестициялардын дүң агымы 28 миллиард долларга жетти. Бул 2021-жылга салыштырмалуу 4,2 млрд долларга же 17,7%га көп.
Акыркы жылдары эки өлкөнүн ортосундагы экономикалык байланыштар тез өнүгүп жатат. Маселен, Кытайдан Казакстанга өндүрүш объектилерин өткөрүп берүү боюнча 22 миллиард долларлык 55 биргелешкен инвестициялык долбоорду ишке ашыруу уланууда. 2020-жылга чейин Казакстан менен Кытай 576 миллион долларлык жети инвестициялык долбоорду аяктоо планын ырасташты.
Бул келишимдин алкагында Казакстандын аймагында бир нече жылдын ичинде өндүрүш ишканалары курула турганын эске салабыз. А бул жаңы ар багыттагы кызмат орундары.
Мындан тышкары, “Хоргос” ЭКБКнын ишин жандандыруу, үчүнчү Бахты-Покиту темир жол өткөөлүн ачуу, Транскаспий эл аралык транспорттук каттамды өнүктүрүү, ири автожолдорду куруу жана машина курууда жаңы өндүрүштөрдү түзүү, визасыз режимди киргизүү пландалууда. Визалык режим демекчи, эми Казакстандын жарандары мамлекеттик чек араны кесип өткөн учурдан тартып Кытайда 30 күн визасыз жүрө алышат. Ушундай эле эрежелер Казакстанга келген Кытай жарандарына да тиешелүү болот. Келишимге кол коюу үстүбүздөгү жылдын май айында Казакстан Республикасынын Президентинин Кытайга болгон иш сапарынын алкагында болмокчу.
Жаңы заман — жаңы жол …
Ошондой эле, азыркы геосаясий кырдаалдан улам, Казакстан долбоорунда трансконтиненталдык каттамдарда маанилүү роль ойноого жетишкен Си Цзиньпиндин “Бир алкак – бир жол” демилгеси эч кандай жабыр тарткан жок.
“Антиорусиялык санкциялар «Бир алкак жана жол» каттамдарын курууга эч кандай тоскоолдук болгон жок, тескерисинче, Казакстан жана Түркмөнстан аркылуу Иранга жаңы каттам курулду”,-деп белгилейт Кытай башчысы.
Не 2022-жылдын январь-июль айларында Казакстан менен Кытайдын ортосундагы соода жүгүртүү да 36,2%га өсүп, 11,26 млрд долларды түздү (2019-жылы бул көрсөткүч 5,2 млрд долларды түзгөн). 2022-жылдын алты айындагы Казакстандын Кытайдан алган импортунун көлөмү абсолюттук рекорддук көрсөткүч болуп саналат.
14-мартта Кытай Эл Республикасынын Казакстандагы элчиси менен Казакстан президентинин жолугушуусунда 2023-жылдын май айында Сиань шаарында өтө турган “Борбор Азия+Кытай” саммитин өткөрүүнүн актуалдуулугу, ошондой эле Токаевдин Кытайга пландалган мамлекеттик сапары тууралуу талкууланды. Эки тараптуу мамилелерди мындан ары чыңдоо, экономикалык, инвестициялык жана маданий-гуманитардык байланыштарды кеңейтүүнүн маанилүүлүгү баса белгиленди. Казакстандын президентинин Кытайга боло турган сапары, албетте, бардык мурдагы келишимдерди ырастап, жакынкы 30 жылга жаңы биргелешкен долбоорлорду ишке киргизүүгө шарт түзөт.